“İzmir’de Beştepeler nam mahalde Tatar Ahmet’le Tırhalalı Mustafa’nın katillerinden ve Aygır Ahmet ve Tosun Mustafa’nın cerhlerinden ötürü mevkuf bulunan Reji kolcularından Rusçuklu Mehmet ve Ziştovili Hacı Ahmet ve Erzincanlı İbrahim ve Tireli Hüseyin ve Kızanlıklı Ahmet ve Giritli Ahmet’in Mahkeme-i İstinaf Ceza Dairesinde icra edilen muhakemeleri…”.
İzmir’de yayımlanan Ahenk gazetesinin 19 Mayıs 1896 tarihli nüshasında yayımlanan haber, göçlerle çeşitlenmiş bir kentin, en azından Müslüman nüfusunun kökenleri hakkında bir ipucu veriyor. Osmanlı kentlerinin birçoğunda, başka etnik ve dinî topluluklar için geçerli olabilecek olan bu tablo, yüzyıllar boyunca yaşanan yer değiştirmelerin yarattığı çoğulluğa işaret ediyor.
Sosyal bilimciler insanların kalıcı yahut süreksiz olarak yer değiştirmelerini ‘göç’ olarak tanımlıyor. Bu çerçevede tarihin akışı içinde, nüfus yapısını belirleyen en kıymetli etkenlerden biri olarak göç hareketlerini izlemek mümkün. Fakat günümüz toplumlarının birçoğu kökleri her ne kadar tarihin farklı dilimlerine uzanan kitlesel göçlerin izlerini bağrında taşısa da temeli 19’uncu yüzyıla dayanan ulus-devletlerin oluşma sürecinin eseri olduğunu biliyoruz. İmparatorluk yapıları parçalanırken ortaya çıkan ve temelleri etnik ve kültürel birlik üzerine kurulmaya çalışılan ulus devletler, bu homojen toplumun dışında kalanları, hudutların dışına gerçek göç etmeleri için çeşitli yollarla teşvik etti.
Kemal Karpat göçlerin Türkiye tarihi açısından ehemmiyetini, “Türkiye, göçler sayesinde kurulmuş, değişmiş ve bugün ulusal devlet haline gelmiştir” diyerek söz eder. Nitekim de Osmanlı Devleti’nin birinci devirlerinden itibaren devlet siyaseti olarak zarurî göç ve iskan uygulamalarına rastlamak mümkün. Bunun dışında iktisat, güvenlik, salgın hastalık, doğal afet, lokal iktidar sahiplerinin baskısı üzere etkenler kitlesel göçlerin nedenini oluşturdu. Lakin bu kapsamda, 18’inci yüzyıl sonlarına kadar gerçekleşen nüfus hareketlerini ‘iç göç’ kapsamı içinde kıymetlendirmek mümkündür.
19’UNCU YÜZYILDA BALKANLAR’DA ULUS DEVLETLER ORTAYA ÇIKTI
Osmanlı Devleti’nin toprak kayıpları yaşamaya başlaması, göç dalgasının bilakis dönmesine yol açtı. 19’uncu yüzyılda Osmanlı Devleti, bilhassa Balkanlar’da bir küçülme sürecine girdi ve kaybettiği topraklar üzerinde yeni ulus devletler ortaya çıktı. Yunanistan, Sırbistan, Romanya ve Bulgaristan bağımsız devletler olarak kurulduktan sonra da Osmanlı Devleti’yle olan çatışmalarını sürdürdüler. Her şeyden evvel kurulan bu yeni devletlerin sonları içinde değerli bir Türk-Müslüman nüfusu yaşıyordu. İlhan Tekeli’nin belirttiği üzere, bu ulus devletler bir imparatorluk üzere farklı etnik ve dini kümelere müsamaha ile bakamıyorlardı. Gelişimleri, hakim küme olan Türk-Müslüman kitlelere düşmanlıkla temellendirmişti. Bunun ötesinde bağımsızlığını elde eden bu devletlerde toprak sahipliği ekseriyetle Türk-Müslüman kesim elindeydi. Bu kısmın gücünü kırmak için onları göçe zorlamayı gerekli görüyorlardı. Ayrıyeten ulusal hakimiyetlerinin pekiştirilmesinin yolunu ülke nüfuslarının homojenleştirilmesinde buluyorlardı. Böylelikle İmparatorluğun eski topraklarından Osmanlı topraklarına yanlışsız bir Müslüman göçü başladı. Bu çerçevede Kırım Savaşı Kuzey Kafkasya’da yaşayan Çerkeslerin ve 93 Harbi olarak bilinen 1877-78 Osmanlı Devleti-Rusya Savaşı’yla başlayan Kırımlıların göçü, Osmanlı idaresinde göç ve göç siyasetleri açısından değerli bir evreyi temsil eder. Yüzyılın sonuna kadar devam eden her iki göç dalgasıyla Osmanlı topraklarına göçenlerin yaklaşık iki milyon civarında olduğu iddia ediliyor.
Balkan Savaşı sırasında İstanbul’a ulaşmaya çalışan Türkler (Le Petit Journal, 24 Kasım 1912). Kitlesel göç hareketi, Osmanlı yerleşim coğrafyasında esaslı bir değişimin habercisiydi; hudutları daralan Osmanlı ülkesinde etnik-kültürel istikrarlar değişmeye, iskan bölgelerinde Müslüman nüfus artmaya başlamıştı. Bu durum Balkan Savaşları’yla tepeye ulaşınca, yükselen Türk milliyetçiliğinin Anadolu nüfusunun Müslüman-Türk nüfus lehine homojenleştirilmesi maksadını destekleyen bir data haline gelecekti. Kitlesel göç hareketleri Osmanlı hükümetlerini, büyük topluluklar halinde başta İstanbul olmak üzere imparatorluğun büyük kentlerine yığılan, büyük ölçüde her şeylerini yitirmiş insanların iaşesini sağlamak ve iskanlarını gerçekleştirmek, sonrasında bu insanların yerleştirildikleri yerlere entegre etmek üzere hiç karşılaşmadığı bir meseleyle yüzleştirdi. Ticaret Nezareti’ne bağlı olarak 1860’da merkezi planlamadan sorumlu Muhacirin Komitesi kuruldu. Büyük kent merkezlerinde kurulan iskan-ı muhacirin komiteleri, muhacirlerin iaşe ve iskanı konusunda planlamaya yardımcı olmasının yanında bahisle ilişkili olarak lokal eşrafın takviyesini sağlamaya da yönelikti. 1890’larda kitlesel göçlerin azalması üzerine kurullar kaldırıldı ve muhacirlerin iskanıyla ilgili bahisler için Dahiliye Nezareti’ne bağlı bir şube oluşturuldu. Lakin bu kararın erken alındığı kısa müddet sonra anlaşıldı. Girit’in özerklik kazandığı 1897’de on binlerce Müslüman-Türk başta İzmir olmak üzere Osmanlı topraklarına aktı. Kemal Karpat’ın aktardığına nazaran 1894’te 250 bin olan ada nüfusunun 74 bin 150’si, yani yüzde 30’u Müslüman’dı. 1900’de Müslümanların sayısı 33 bin 496’ya, toplam nüfusa oranları ise yüzde 11’e düşmüştü. Lakin asıl felaket Balkan Savaşları’yla yaşandı.
MUHACİRLER OSMANLI’NIN EN BÜYÜK MESELELERİNDEN BİRİ OLDU
1912’de başlayan Balkan Savaşı’nda Sırbistan, Karadağ, Bulgaristan ve Yunanistan’a karşı savaşan Osmanlı Devleti, yaşadığı ağır mağlubiyetin yanında, geri çekilen orduyla birlikte yaşadıkları yerleri terk ederek inançlı bir yere ulaşmak isteyen yüz binlerce muhacirin meseleleriyle yüzleşmek zorunda kaldı. Bu süreçte Osmanlı Devleti’nin elinde kalan Doğu Rumeli ve Anadolu’ya göçmek zorunda kalanlar için 400 bin ila 800 bin ortasında sayılar verilir. Osmanlı topraklarına ulaşan ve büyük bir sefalet içinde bulunan bu nüfusun iskanı Osmanlı idaresinin o güne kadar karşılaştığı en büyük sıkıntılardan birini oluşturmaktaydı. Sorunun tahlili için düzenlenen 13 Mayıs 1913 tarihli İskan-ı Muhacirin Talimatnamesi ile iskan edilecek nüfusa arazi, konut, ziraî üretim için gerekli donanımın sağlanacağı belirtilmekle birlikte savaşta büyük kayıplara uğramış olan idarenin, geniş çaplı yardım kampanyalarına karşın sorunu kısa müddette çözebilme imkan ve yeteneğinden mahrum olduğu ortadaydı.
İstanbul’a yığılan Balkan göçmenleri. Bab-ı Ali Darbesi’yle idaresi ele geçiren İttihat ve Terakki, Makedonya ve Trakya’nın kaybında nüfusun ne kadar kıymetli olduğunu yaşayarak öğrenmiş, emsal durumun Anadolu’da yaşanmasına meydan verilmemesi gerektiğine kanaat getirmişti. Yunanistan’la devam eden gerginlik, bilhassa Batı Anadolu kıyılarında yaşayan Rum nüfusa yönelik bir kuşkuyu besliyordu. İttihat ve Terakki ileri gelenlerine nazaran, Balkanlar’da yaşanan felaketin Anadolu’da tekrarlanmasını engellemek için nüfusun Türk-Müslüman nüfus lehine olabildiğince homojenleştirilmesi gerekiyordu. Bunun için Balkan Savaşı’nı izleyen yıllarda, bilhassa Batı Anadolu’da bulunan Rum nüfus üzerinde baskı oluşturularak, Yunanistan’a göç etmeleri sağlanmaya çalışıldı. Ayrıyeten bu aksiyonlarda yeni gelenlere yer açmak uğraşının de rol oynadığını söyleyebiliriz. Bu bahiste akademik olarak yeni yeni birtakım çalışmalar ortaya çıkıyor. O yıllarda İttihat ve Terakki’nin İzmir sorumlusu olan Celal Bayar, Dahiliye Nazırı Talat Paşa’nın kendisine verdiği vazifeye uygun olarak bölgeyi Greklerden temizleme işini nasıl gerçekleştirdiğini, 1980’li yılların başlarında anlatmıştı. Buna nazaran Celal Bayar, içerilerdeki köy ve kasabalarda bölgenin sevilen ve sayılan büyükleri ve efeleri ile işbirliği yaparak ‘fedai grupları’ hazırlamış, davullu zurnalı şovlar tertip etmiş, geceleri havaya silahlar attırmıştı. Bunun sonucu olarak “İzmir ve Ayvalık yörelerinden 130 binden fazla Grek kaçırmaya muvaffak” olmuştu. Birinci Dünya Savaşı sırasında ‘güvensizlik’ münasebeti, yüzbinlerce Ermeni’nin tehciri için de münasebet oluşturdu.
SAVAŞ ÖNCESİ MÜBADELE GİRİŞİMİ
Birinci Dünya Savaşı’nın arifesinde Türkler ile Rumların artık bir ortada yaşayamayacağı konusunda bir niyet hakim olmaya başlamıştı. Makedonya’da yaşayan Türkler ile Batı Anadolu’da yaşayan Rum halkın mübadelesi önerisi birinci sefer Osmanlı Devleti’nin Atina Büyükelçisi Galip Kemali Söylemezoğlu tarafından Yunanistan Başbakanı Venizelos’a lisana getirdi. İlkesel olarak mübadele konusunda anlaşan ve 22 Haziran 1914’te bir mutabakat imzalayan taraflar, İzmir’de mübadele işlerini düzenleyecek bir komitenin toplanmasını kabul ettiler. Muahedeye nazaran mübadele isteğe bağlı olacaktı. Komite temmuz ayının sonuna kadar çalışmalarını devam ettirdi. Lakin Dünya Savaşı’nın başlaması ve bir müddet sonra Osmanlı Devleti’nin savaşa girmesi görüşmeleri kesintiye uğrattı. 1917’de Yunanistan’ın karşı tarafta savaşa girmesi ise muahedeyi büsbütün geçersiz kıldı.
Selanik’ten ayrılan göçmenler. MÜBADELE ANLAŞMASI
Bundan sonraki süreç, iki taraf ortasındaki düşmanlığın artmasını sağlayan olaylara sahne oldu. Gerçekten Lozan’da başlayan barış görüşmelerinde mübadele konusu açılan birinci fasıllardan biri oldu.
“Dün telgrafla Hanya’dan hareketleri ihbar alınan birinci mazlumlar kafilesi salimen Klazomen Tahaffuzhanesi (Urla Karantinahanesi)’ne varmışlardır. Hanya’dan 1027 kardeşimiz vapura binmiş ve karantinaya 1028 olarak varmışlardır. Yolda bir kurtuluş muştusu doğmuştur. Kardeşlerimiz karantinadaki memurlar ve İzmir’den giden Muavenet (Yardım) Yurdu heyeti tarafından hürmetle karşılanmışlardır. Karaya çıkanlar vatanın hür ve mesut topraklarını öperek Allah’a hamd eylemişlerdir. Bu görünüm karşısında gözyaşları dökülmüştür. Kardeşlerimize sıcak yemekler dağıtılmış ve istirahatleri temin edilmiştir. Bugün selametle Ayvalık’a gideceklerdir. Kardeşlerimizin sıhhat durumları hamdolsun pek uygundur. Ve inşallah sürekli yeterli olacaktır. Galiba varış vaktinin buraca malum olmamasından ileri gelmiş olacak ki kardeşlerimize sigara, tütün yetiştirilememiştir. Vapurdan çıkanlar daima tütünsüzlükten üzüldüklerini söylüyorlardı.”
İzmir’de yayınlanan Ahenk gazetesi 4 Aralık 1923 tarihli nüshasında, Yunanistan’dan yola çıkan birinci mübadil kafilesinin İzmir’e varışlarını üstteki satırlarla haber vermişti.
Anadolu’dan ayrılan Hıristiyan mülteciler (Library of Congress). Türkiye’de yaşayan Ortodoks Rumlar ile Yunanistan’da yaşayan Müslüman Türklerin mübadelesi, Lozan görüşmeleri sırasında oluşturulan kurulun kararıyla 30 Ocak 1923 tarihinde imzalanan kontrat ve ek protokolle gerçekleştirildi. İstanbul’da yaşayan Rumlarla Batı Trakya’da yaşayan Türkler mübadele dışı tutulmuştu. İzleyen aylarda yürütülen çalışmalar sonucunda; onlarca gemi, binlerce mübadili Yunanistan’ın Selanik ve Kavala, Girit’in Kandiye, Resmo ve Hanya limanlarından, başta İzmir, Samsun, İznik, Antalya ve Tuzla olmak üzere Türkiye limanlarına taşıdı. 1925 yılının ortalarına gelindiğinde Türkiye’ye ulaşan Müslüman mübadillerin sayısı 460 bini geçmişti. Gelenler İzmir, Kocaeli, Edirne, Balıkesir, Adana, İstanbul, Bursa, Tekirdağ, Manisa, Çanakkale, Mersin ve Samsun üzere vilayetlerde Rumlardan arta kalan yerlere yerleştirildiler. Yunanistan’a gönderilen Rumların sayısı ise tam olarak bilinmiyor. Pek birçok 1922 yılında Türkiye’den ayrılmış, başta Pire olmak üzere Yunanistan’ın çeşitli yerlerinde kurulan mülteci köylerine dağılmışlardı. Geri kalanlar da 1923-24 yıllarında Yunanistan’a gönderildi. 1928 yılında yapılan genel nüfus sayımında Yunanistan’daki göçmen sayısının 1 milyon 221 bin 849 olduğu, bunlardan 1 milyon 104 bin 216’sının Türkiye kökenli olduğu saptanmıştı.
Mudanya’da bir küme mübadil (Kızılay Arşivi) Mübadele Muahedesi uyarınca nüfus değişimi tamamlanmakla birlikte, malların değerlendirilmesi ve iadesi konusundaki uyuşmazlık sonraki yıllarda devam etti. Ankara’da 10 Haziran 1930’da imzalanan mutabakatla iki devlet ortasındaki mübadeleden kaynaklanan problemler büsbütün çözülmüş oldu. Lakin asırlarca yaşadıkları yerleri terk etmek zorunda kalan insanların acıları nesiller boyunca devam ediyor.
*DEÜ, Buca Eğitim Fakültesi, Tarih Eğitimi Anabilim Kısmı, Dr. Öğr.
