Atırpet’ten Baykurt’a bir soru: 'Ciğer yağlı mıydı?'

Burçin Özgür Gerçek – Mazlum Vesek

Halbuki korkulacak hiç bir şey yoktu ortalıkta
Her şey naylondandı o kadar
Ve ölünce beş on bin birden ölüyorduk güneşe karşı.
Ama geyikli geceyi bulmadan önce
Hepimiz çocuklar üzere korkuyorduk
Turgut Uyar

Ermenistan’ın Gümrü kentindeyiz. 1917 İhtilali sonrasındaki ismiyle Leninakan, 1993’te kurulan bağımsız Ermenistan’dan sonra tekrar Gümrü… Merkez Park’tayız. Kars doğumlu Ermeni muharrir Atırpet’in heykeli önündeyiz. İkimiz de hüzünlüyüz. Bizi buraya kadar getiren serüven geçiyor aklımızdan. Güya yıllardır uzak kaldığımız bir akrabamızın eşiğindeki kilime oturmuşuz. Lakin o sessizce bize bakıyor. Kısık bir sesle “Atırpet, bir daha sana haksızlık edilmesine müsaade vermeyeceğiz. Onun için yanına geldik” diyoruz. “Kars’tan geldik, Atırpet. Doğduğun yerden. Artık de öldüğün yerdeyiz. Kentte senin izlerini aradık. Sen insanlara hiç üstten bakmadın, biliyoruz. Lakin inan ki bize üstten bakmak senin hakkın”. O ses vermiyor.

Heykeli ve üzerinde yazılar olan kuralının fotoğrafını çekiyoruz. Gitme vakti. İki adımda bir gerimize dönüp bakıyoruz. Kopmak istemiyoruz. Artık ardımıza daha uzun bakma vakti. Bizi buraya getiren hikayeye…

‘BEN BU KISSAYI BİLİYORUM’

Ermeni edebiyatının büyük müellifi Atırpet ve Türk edebiyatının toplumcu-gerçekçi muharriri Yoksul Baykurt’a dair bu mukayeseli çalışmamıza bir tesadüf neden oldu. Ermenistan sineması üzerine sohbet ettiğimiz bir vakit, 1962 üretimi Tjvjik (“Ciğer kızartması”) sinemasını izlemeye karar verdik. Sineması daha evvel izleyenimiz mevzuyu biraz anlatınca, öbürümüz “Ben bu hikayeyi biliyorum” dedi. Lakin sinemadan ya da sinemanın uyarlandığı tıpkı isimli hikayenin müellifi Atırpet’ten değil. Ta ortaokul yıllarında okuduğu bir Türk müellifinden.

Evet, Yoksul Baykurt’un ‘On Binlerce Kağnı’ isimli hikaye kitabında yer alan ‘Ciğer’, yani çok emsal isimli bir hikayeden. Bu, herhalde yalnızca bir isim benzerliğiydi. Lakin yanılmıştık. Bu şaşırtan benzerliğin bizi çok daha fazlasının, bir kayıp dünya, unutulmuşluk ve gasp öyküsünün peşine düşüreceğinden habersizdik.

Tjvjik, 20 dakikalık kısa bir vakit diliminde bugün artık yok olmuş bir dünyayı, sokaklarında içine çokça Türkçe sözler serpiştirilmiş bir Batı Ermenicesiyle şakalaşılıp dedikodu yapılan, cıvıl cıvıl bir Ermeni toplumunun yaşadığı bir Erzurum’u Sovyet Ermenistan sinemasında yine kuran bir sinema. İnsanın yüreğine dokunan bu yine inşa eforu 1915’ten hayatta kalan Hrachia Nersisyan, Tsolak Amerikyan üzere biri İzmit, başkası Trabzon doğumlu ve Batı Ermenicesi konuşan aktörlerin sinemanın ana karakterleri Nerses Ahpar ve Nikoğos Ağa’yı canlandırmasıyla daha etkileyici hale gelmiş.

Zenginliğiyle övünen Nikoğos Ağa’nın yoksul düşmüş Nerses Ahpar’ı ona aldığı bir modül ciğeri herkesin içinde daima hatırlatarak küçük düşürmesi sinemanın ana kıssası.

“Nasıl, ciğer yağlı mıydı?” üzere sözlerle daima yapılan uygunluk yüzüne vurulan, herkesin gerisinden konuştuğu Nerses Ahpar’ın sonunda canına tak eder ve bir modül ciğeri “Al ciğeri, kes sesini!” diyerek Nikoğos Ağa’nın hızına fırlatır.

Bizi şaşkınlığa sürükleyen Yoksul Baykurt’un 1971’de yayınladığı ‘On Binlerce Kağnı’ kitabının içinde yer alan ‘Ciğer’ hikayesinin birebir tıpkı öyküyü anlatmasıydı. Toplumsal eşitsizlikler üzerine yazan, bu yüzden soruşturmalar ve yasaklarla boğuşan, Türkiye Öğretmenler Sendikası başkanlığını yürüttüğü için 12 Mart devrinde mahpus yatan, Türkiye edebiyatının ve sosyalist hareketinin kıymetli isimlerinden Yoksul Baykurt birebir kıssayı nasıl sinemaya uyarlanmasından on yıl sonra yazmış olabilirdi? Üstelik neredeyse birebir cümlelerle. Yalnızca kahramanlar Ermeni değildi, Nerses Ahpar “Ali”, Nikoğos Ağa ise “Fileli adam” olmuştu.

Batı Ermenicesinde “Adırbed”, Ermenistan’da ise “Atırpet” ismiyle bilinen Kars doğumlu Sarkis Mübayacıyan’ın 1937’de yazdığı tıpkı isimli kısa hikayeden sinemaya uyarlanmıştı Tjvjik. Yoksul Baykurt’un ‘On Binlerce Kağnı’yı kaleme almasından yıllar evvel.

EN MAKUS SENARYO

En makûs senaryoya evvel ihtimal vermek istemedik. Kim bilir, tahminen de Tjvjik Erzurum-Kars bölgesinde bilinen bir halk öyküsüydü. Yoksul Baykurt ve Atırpet tahminen de birbirlerinden habersiz birebir halk kıssasından esinlenmişlerdi. O denli ya, ‘On Binlerce Kağnı’nın önsözünde “bazıları ta Ezop gününden beri” söylenen halk hikayelerini derlediğini, bazılarını günümüze uyarladığını, bazılarını ise kendi yazdığını söylüyordu Baykurt.(1) Tjvjik de bu türlü anonim bir halk öyküsü olabilirdi.

Ama çeşitli kaynaklarda yaptığımız taramalarda buna misal bir halk öyküsünün izini bulamadık. Üstelik, son derece verimli bir muharrir olan ve kendisi de, tıpkı Baykurt üzere, öteki çalışmalarının yanı sıra, halk söylencelerini derleyen Atırpet anonim öyküler ya da yaşanmış olaylardan esinlendiği vakit bunu kesinlikle hikayelerinin başında “Falanca kentin Ermenilerinin yaşamından” üzere bir notla belirtiyordu.(2) Tjvjik’in başında ise buna benzeri bir ibare yoktu.

Yine de Tjvjik’in bir halk kıssası olma ihtimalini ulaşabildiğimiz her yerden teyit etmeye çalıştık. Yazılı kaynaklarla yetinmedik, Kars ve etraf vilayetleri içeren bölgenin kelamlı kültürünü bilen şahıslara danıştık. Ermeni edebiyatı ve sineması alanında dünyanın dört bir yanından uzman şahıslara ulaşmak için çabaladık. Bu gayretimiz Tjvjik’in bir halk kıssası olmadığını teyit etmekle kalmadı, tıpkı vakitte Atırpet’in hem doğduğu yerde hem de ömrünün son yıllarını geçirdiği Sovyet Ermenistanı’nda nasıl bir haksızlığa uğradığını gözler önüne serdi.

Sanat tarihçisi ve Ermeni sineması uzmanı, daha evvel Ermenistan Ulusal Sinema Merkezi yöneticiliği yapmış Vigen Galstyan’ın sorularımıza yanıtı netti. “Tjvjik katiyetle bir halk öyküsü değildir. Atırpet, Osmanlı İmparatorluğu’ndaki kendi etrafı ve insanları hakkında yazıyordu ve öykü büsbütün onun eseriydi”, diyordu Galstyan.

Paris’te Doğu Lisanları ve Medeniyeti Ulusal Enstitüsü’nde (Inalco) Ermeni edebiyatı dersleri veren Christian Batikian da Galstyan’ı doğruluyordu. “Tjvjik klasik bir Ermeni halk kıssasına dayanmamaktadır. Bilakis, Atırpet bunu 1930’larda Sovyet Ermenistan’ında iken yazmıştır ve Sovyet konseptine nazaran toplumsal gerçekçilik ögelerini içerir. Kıssa bilhassa kendisinin o periyottaki güç şartlarını yansıtıyor,” diye belirtiyordu Batikian.

“Atırpet o sırada Gümrü’de yaşıyordu, 1937’de ‘Tjvjik’ yemenin hayalini kurarak açlıktan öldü. Tjvjik kıssası büsbütün Atırpet’in yapıtıdır ve şayet rastgele bir şeyden ilham alıyorsa, bu sadece onun ferdî durumu ve devrin siyasi şartlarından kaynaklanmaktadır,” diye ekliyordu.

Atırpet’le birebir devirde Gümrü’de yaşamış meşhur Ermeni şair Hovhannes Şiraz’ın anıları muharririn ömrünün son devrinde içinde bulunduğu güç şartları doğruluyordu. “Ucuz bir lokantaya girer, Atırpet’in cebindeki paraya nazaran bulabildiğimiz en ucuz yemeği birebir kaseden yerdik,” diye anlatıyordu Şiraz.(3)

ZOR YILLAR

1860 yılında Kars’ta Osmanlı vatandaşı olarak doğan Atırpet’i 1937’de Gümrü’de böylesi bir trajik sona sürükleyen ne olmuştu? Atırpet İstanbul’da Pangaltı Mıhitaryan Okulu’nda okumuş, evvel Kars ve etraf kentlerde öğretmenlik, daha sonra da avukatlık yapmıştı. 1893’ten beri Sosyal Demokrat Hınçak Partisi üyesiydi. Abdülhamid rejiminin Türk ve Ermeni devrimcilerinin birlikteliğiyle devrilebileceğine inanıyordu. Tiflis’teyken siyasi aktiviteleri yüzünden tutuklandı ve Rostov’a sürüldü. Daha sonra Tebriz’e yerleşti. 1885’ten itibaren çok sayıda hikaye, roman ve araştırması yayınlandı, çok taraflı ve üretken bir müellif olarak ünlendi, sosyalist bakış açısını hikayelerine yansıttı. Birinci Dünya Savaşı patlak verdiğinde Gümrü’deydi. Çeşitli gazeteler için Kafkas cephesinde muhabirlik yaptı.(4) Rus idaresi altındaki Kars’ta kalan ailesi tehcir ve katliamlardan bir müddetliğine korunmuş olmalıydı. Lakin aklı Osmanlı ordusunun ilerlediği Oltu ve Ardahan’daki Ermenilerdeydi. Onların haberlerini yaptı, çeşitli vilayet ve kazalarda 1915 öncesi yaşayan Ermenilerin sayılarını derledi.(5)

Doğduğu Kars’a bir daha dönemedi. 1930’larda Sovyetler’deki pek çok Ermeni entelektüel üzere Stalin periyodunun baskılarından hissesini aldı. O çok üretken muharrir artık yayın yapamaz olmuştu.(6) Çok sayıda Ermeni muharrir ve siyasetçinin tutuklandığı, sürüldüğü ya da kuşkulu bir biçimde öldüğü 1937’de Atırpet de hayata gözlerini kapayacaktı. Vefatından kısa mühlet evvel bir daha göremediği ve artık sokaklarında Ermenice konuşulmayan memleketi Kars-Erzurum bölgesini Tjvjik kıssasında tekrar kurdu. Şen şakrak Batı Ermenice şakalaşmalardan dedikodulara kadar kaybolan memleketini Tjvjik’te tekrar yaratmıştı Atırpet. Üstelik bunu Sovyetler’de Ermeni kültürüne dair her türlü çalışmanın “milliyetçilik” olarak damgalanıp yasaklandığı 1937 yılında, tahminen de satır ortalarında dedikodu ve ihbar düzeneğinin o periyot Ermeni entelektüellere karşı kullanılmasına işaret ederek yapacaktı. Hikayenin baş kahramanı Nerses Ahpar’ın evvelden sahip olduğu toplumsal statünün kaybı yüzünden aşağılanışı ile Atırpet’in bir vakitler Tolstoy’la yazışan, üretken bir müellif iken kendisini yoksulluk içinde bulması ortasındaki paraleli de görmemek mümkün değil.

“Bir gün Atırpet bana Tjvjik’i okudu. Üzerimde şok edici bir tesir bıraktı. Dünyadaki uygunluk ve berbatlığa dair gözlerimi açtı. İnsanların vicdanı üzerine düşünmeye başladım” diyecekti Hovhannes Şiraz.(7) Şair için Tjvjik “Maupassant ve Çehov’un yapıtlarına denk”ti.(8)

Atırpet yoksulluk ve açlık içinde 1937’de hayata gözlerini kapadı. Kendisine dair izler yalnızca doğduğu Kars’ta değil, Sovyet Ermenistan’ında da hafızalardan silindi. Ta ki 1962 yılında direktör Arman Manaryan Tjvjik’i sinemaya uyarlayana kadar. Sinema, Atırpet’in kayıp dünyasını son derece canlı bir formda, Batı Ermenicesi konuşan aktörlerle birlikte yine kurdu ve büyük muvaffakiyet kazandı.

Film sayesinde Atırpet’in ismi tekrar bilinir oldu ve öteki pek çok yapıtı olmasına rağmen ismi Tjvjik ile özdeşleşti. Temmuz başında ziyaret ettiğimiz Gümrü’de anısına dikilmiş tek anıt olan Merkez Park içindeki heykelinde “Tjvjik’in muharriri Atırpet” biçiminde tanımlanıyor. “Arman Manaryan 1962 yılında Tjvjik sinemasını çekmeseydi, birebir isimli hikayenin müellifi Atırpet’in ismini kaçımız bilirdi, bilmiyorum,” diye özetliyor durumu araştırmacı Ashot Grigoryan bu hususta kaleme aldığı makalesinde.(9) Atırpet hakkındaki bilgiler son derece hudutlu, Ermeni edebiyatı ansiklopedileri dahi hayatını birkaç cümleyle geçiştiriyor.(10) Atırpet hakkında ayrıntılı bir biyografi hala yazılmayı bekliyor.

ÇALINAN HAYATLAR

Erivan’daki Yeğişe Çarents Edebiyat Müzesi’nde Tjvjik’in 1948 yılı baskısına ve birebir isimli sinema için Yervand Manaryan’ın kaleme aldığı senaryonun özgününe ulaştık. Lakin ne kitapta ne de senaryoda bir halk öyküsünden esinlenmeye dair en ufak bir ibare mevcut.

Atırpet’in Tjvjik’i Türkçe’ye hiç çevrilmedi, Türkiye’de yayınlanmadı. Fakat hikayeden uyarlanan 1962 imali sinema evvel Doğu Bloku ülkelerinde, akabinde da 1970 yılında Batı Almanya ve öteki ülkelerde gösterildi. Mizah seviyesi hikayeye nazaran daha yüksek olan sinemada ayrıyeten hikayede yer almayan lakin sinemanın adeta alamet-i farikası haline gelmiş “Nasıl, ciğer yağlı mıydı?” sorusu yer alır.

‘Yılanların Öcü’, ‘Tırpan’, ‘Irazca’nın Dirliği’, ‘Amerikan Sargısı’ kitaplarıyla tanınan Yoksul Baykurt’un ‘Ciğer’inde de varlıklı adam işsiz kahramana gördüğü her yerde “Ciğer nasıldı? Yağlı mıydı?” diye sorar. Kıssa örgüsü, yer ve karakter isimleri hariç, baştan sona Tjvjik’le birebirdir.

1964 yılında Fikret Otyam ile birlikte ailesinin memleketi Bitlis’e seyahat eden Amerikalı Ermeni muharrir William Saroyan’ın yolu Yoksul Baykurt ile kesişir. Ankara’da bir akşam Yoksul Baykurt William Saroyan’a saz çalar, türkü söyler, Otyam’ın tabiriyle “sonra bir masal anlattı sazla… İçinde Bitlis yoktu ancak koca adam bir bebe üzere dinliyordu”.(11) Bu sohbet sırasında Saroyan da Baykurt’a içinde Tjvjik geçen bir “masal” anlatmış mıdır, bilemiyoruz.

Ama Atırpet’in hikayesinde değil, sinema uyarlamasında yer alan “Nasıl, ciğer yağlı mıydı?” kelamına yer vermesine ve metnin adeta sinemanın bir özeti olmasına dayanarak(12) Baykurt’un hikayenin özgününü okumadığı, büyük ihtimalle sineması seyrettiği ve aklında kalanları ‘Ciğer’ hikayesine dönüştürdüğü sonucuna vardık.

Baykurt Tjvjik’i büyük ihtimalle 1965’te Macaristan ve Bulgaristan’a yaptığı seyahatlerden birinde izleme imkanı bulmuştu.(13) Ziyadesiyle optimist bir ihtimal ise sineması izleyip bunu bir halk öyküsü sanmış olması.

Ancak sosyalist uğraş içinde yer alan ve bu çerçevede Zaven Biberyan üzere Ermeni edebiyatının önde gelen isimlerinin etrafında yer aldığı, yaptığı yurt dışı seyahatlerinde farklı ülkelerdeki Ermeni toplumlarıyla çok kolay münasebet kurabilecek olan Baykurt’un hikayenin temel müellifi Atırpet’i yok sayması, en ufak bir referansta bulunmaması optimist ihtimallere pek yer bırakmıyor.

Bir felaketin edebiyatla ya da tanıklıkla hiçbir vakit tam manasıyla anlatılamayacağını savunur Marc Nichanian. Halbuki Atırpet o felakette yok edilen ve artık tekrar kurmanın neredeyse imkansız olduğu bir dünyayı kelamla, yazıyla, sanatla yine var etmişti. Ermenilerin çalınan hayatları, malları ve mülklerine ek olarak kültürel varlıklarının gaspı bu kadar yaygınken bin bir emekle tekrar kurulan bir dünyaya el konulmasına ne demek gerekir? Bize düşen Atırpet’in unutulmuş, çalınmış, çiğnenmiş hayatını hatırlatarak adaleti bir nebze olsun tesis etmeye çalışmak. Bir de bugün onun soramadığı soruyu Baykurt’a sormak: “Nasıl, ciğer yağlı mıydı?”

[1] On Binlerce Kağnı, Yoksul Baykurt, s. 2-3, Literatür Yayıncılık, 2015, Istanbul
[2] Yerker, Atırpet, Haypethrat, 1964, Erivan
[3] Hovhannes Shiraz: kyank’ı yev steghtsagortsut’yunı, Viktor Arshaviri Martirosyan, s.15, Zangak-97, 1999
[4] The End of the Ottomans: The Genocide of 1915 and the Politics of Turkish Nationalism, Kieser, Anderson, Bayraktar Schmutz, s. 56, 59, I.B. Tauris, 2019, London
[5] Kaza of Bulanik – Demography, Tigran Martirosyan, houshamadyan.org
[6] Edebiyatın çok istikametli müellifi Adrbed, Yervant Gobelyan, Agos, 25.09.1998
[7] Hovhannes Shiraz: kyank’ı yev steghtsagortsut’yunı, ibidem
[8] Hovhannes Shiraz, Anush Sarumyan, s. 113, Dizak plyus hratarakch’ut’yun, 2016
[9] Atırpetn aylazgi dasakanneri gnahatmamb, Ashot Grigoryan, art-collage.com
[10] Çağdaş Ermeni Edebiyatı, Kevork B. Bardakjian, s. 303, Aras Yayıncılık, 2013, Istanbul. Who is Who. The Armenians Encyclopedia, Volume I, Hovh. Ayvazyan, Yerevan, 2007.
[11] Amerika’dan Bitlis’e William Saroyan, s. 22, Aras Yayıncılık, 2008, Istanbul
[12] On Binlerce Kağnı, Yoksul Baykurt, s. 38-40, Literatür Yayıncılık, 2015, Istanbul
[13] Bir TÖS Vardı, Özyaşam Hikayesi -5, Yoksul Baykurt, s. 19-49, Literatür Yayıncılık, 2018, Istanbul

(KÜLTÜR SANAT SERVİSİ)

Atırpet’ten Baykurt’a bir soru: ‘Ciğer yağlı mıydı?’

Bir yanıt yazın Yanıtı iptal et