‘Cinsel Farkın İnşası: Felsefi Bir Sorun Olarak Cinsiyet’, Zeynep Direk’in 2007-2017 yılları ortasında ulusal ve milletlerarası çeşitli mecralarda yayımladığı makaleleri ve bu kitaba özel kaleme aldığı ‘Antigone ve Etik Dünyanın Sonu: Hegel’in Feminist Okurları Irigaray ve Butler’ ve ‘Erkek Şiddeti Siyasi Şiddettir: Egemenlik ve Toplumsal Cinsiyet Üstüne’ yazılarından oluşur. 2018 yılında yayımlanan ve 2021 yılında üçüncü baskısını yapan bu eser elbet bu alanda bir başucu kitabıdır.
Bu yazılarda, hem Direk’in toplumsal cinsiyete dair felsefi tefekkür seyrini dokuyan temaların birbiriyle bağlantısını hem de literatüre bu alanda orjinal katkılarını takip etmek mümkündür. Bu seyirde cinsiyet farkı sorunsalını biyolojik determinizme düşmeden anlamlandırma teşebbüsü sabit iken Simone de Beauvoir üzere feminist düşünürlerin çağdaşları başka düşünürlerle etkileşimi, kendi tarihi momentleri ve düşünsel uğrakları boyunca titiz bir incelemeden geçirilir.
Bu inceleme bizleri, Sartre’den daha Hegelci bir Simone de Beauvoir ve abjeksiyon mantığı üzerinden Bataille’a yakın duran bir Simone de Beauvoir üzere son derece ilgi cazibeli güzergahlara taşır.
Kitapta yer alan yazıların incelediği bütün temaları böylesi bir tanıtım yazısında ele almak mümkün olmadığından ben Zeynep Direk’in Simone de Beauvoir okumasına kısaca değinmekle yetineceğim. 8 Mart arifesinde bunu yaparken cinsiyet farkı sorunsalının ideolojiye ‘dışsal’ bir konu değil her türlü felsefi tefekkür için en verimli alanlardan biri olduğu hissini biraz olsun çağrıştırabilirsem ne memnun; çünkü Direk’i okumak, dinlemek ve onunla çalışmak bana daima ziyadesiyle bu hissi vermiştir.
SİMONE DE BEAUVOİR’DA İKİNCİ CİNSİN KONUMU
Zeynep Direk; Simone de Beauvoir’un Hegel okumasının merkezinde efendi-köle diyalektiğinin değil Hegelci tarihte mutlak kavramının, cinsiyet eşitliğini içerecek biçimde ‘personalist’ bir bakış açısıyla ele alınmasının yer aldığını düşünür. Bu açıdan Beauvoir’ın Hegel okuması ne Sartre’ın ne de Kojeve’in efendi-köle diyalektiği okumasının gölgesinde kalır. Onun, tersine Mutlak’ı merkezine alan kendine mahsus bir Hegel okuması vardır. Lévi-Strauss ve Hegel’e dayanarak bayanın, tarihî olarak ebedi dişi (Ana Tanrıça) miti uyarınca Mutlak Öbür olarak inşa edildiğini, bunun onu diyalektik tanınma ilgisinin dışında, Direk’in okumasında abject bir pozisyonda bıraktığını öne sürer:
“Kadın erkek tarafından ‘mutlak başka’ olarak kurulduğu içindir ki erkek onu ömrün ve tabiatın güçleriyle karıştırmıştır; doğurganlığına bakarak ona büyülü güçler atfetmiştir, ondan korkmuş ve onu ‘özsel’ saymıştır.”
Simone de Beavoir’da bayanın toplumsal olarak ikinci cins, yani içkinliğe hapsedilmiş, aşkınlığına ket vurulmuş, ‘özsel olmayan varlık’lar oluşu ve bu haliyle erkeklere tabiyeti, bu durumun nedenini ve nasılını ziyadesiyle açıklayamadığı ve kısmen doğallaştırdığından, Direk’e nazaran tarihi olarak belirli bir abjeksiyon (atıklaştırma) mantığına düşme riskini beraberinde getirir. Hakikaten de şahsen Beauvoir’ın ikinci cins olmasıyla bayana ve dişi olana dair hayli olumsuz betimlemeleri vakidir. Bu noktada Direk, “Bana gör Beauvoir dişi cinselliğinin içselleştirilmiş bir abjeksiyonu ile cinsel ezilmenin şartlarının abjeksiyon olarak betimlenmesi ortasında gidip gelmektedir” diyecektir. Bu abjeksiyon mantığı aslında “erkek şuurunun bayan doğurganlığını hayatın mutlak sırrına benzeştirmesiyle ilgilidir.”.
Buna nazaran abject pozisyon muğlaktır, zıtlıkları barındırır: O hem hürmet edilen hem lanetlenen, şeyleştirilen, iğrenilen radikal başkalıktır. Erkeğin alt-üst bağı içerisinde nisbi başkalık olan başka erkeklerle girdiği efendi-köle diyalektiğinin dışında kalan, tarih-dışına itilmiş, mitsel bir temele dayanan Mutlak Öbür pozisyonudur bu.
Lakin Hegel uyarınca hiçbir başkalık yahut farklılık Mutlak’ın dışında kalamayacağından bayanın başkalığını mutlaklaştıran bu ebedi dişi miti de aşılacaktır. Mutlak dişi başkalık, bayanın ezilmesinin tarihî şartlarından birini oluşturan bir mit olarak bir mutsuz şuur çeşididir. Erkek cinsiyetini mutlaklaştırdığı ölçüde bayan içselliğe mahkum edilmiş, özsel bir varlık olamamıştır ki bu dinamikte hem erkeğin hem de bayanın pozisyonu mutsuz şuur biçimidir.
Özbilinç mutlaktan ayrılığını mutlağı cinsiyetlendirerek aşamaz. Bu yüzden, bayanlar üzerindeki erkek egemenliği de öteki bir mutsuz şuur biçimidir. Mit bayanın Mutlak’taki varlığının tanınmasını engellediği üzere, Mutlak’ın özgün bir biçimde kendi şuuruna varmasını da pürüzler. Kanaatimce, Beauvoir Hegel’in Mutlak fikrini, onun bu fikri cinsiyetçi çarpıtmasına karşı kullanmaktadır. Tarih, şayet bayanın tarihî ezilmesi ve özgürleşmesinin diyalektik tarihi olarak anlaşılabilirse yani bu da mutlak özün bir modülüyse, İkinci Cins de Mutlak’ın ideolojide kendi şuuruna varması anını işaret etmek suretiyle Mutlak Tin’e katılır (Direk, 2017: 42).
Dolayısıyla, Direk’e nazaran, Beauvoir için Mutlak Tin’in zarurî güzergahlarından biri, bayanın içselliğe mahkumiyetinin aşılması, yani onun bir şahıs olarak tarihî aşkınlığa dahiliyetidir.