Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan ve Dışişleri Bakanı Hakan Fidan, Türkiye’nin Memleketler arası Adalet Divanı’nda (UAD) Güney Afrika’nın İsrail’e karşı açtığı soykırım davasına müdahil olmak için Lahey’e resmi müracaatta bulunacağını açıkladı. Bunun için bugün Lahey’de belge sunulacak. Pekala, Ankara’nın davaya müdahil olması ne manaya gelecek?
Diplomatik kaynaklara nazaran Türkiye’nin başvurusu, UAD Tüzüğü’nün 63. hususuna dayanıyor.
Bu husus, davaya direkt taraf olmayan lakin Birleşmiş Milletler Soykırım Hatasının Önlenmesi ve Cezalandırılması Mukavelesi’ni imzalamış devletlerin de davalara müdahil olmasını sağlıyor.
Bilkent Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nden Doktor Eğitim Üyesi Elif Gökşen, BBC Türkçe’ye verdiği demeçte “Teknik olarak burada katılan tarafın temel menfaati, memleketler arası hukuk normunun nasıl yorumlanacağıyla ilgili. Fakat çoklukla katılan taraf, uyuşmazlığın bir tarafının argümanlarına daha yakın olacak formda dahil oluyor. Türkiye de uyuşmazlığın tarafı olan Güney Afrika lehine katılma talebinde bulunuyor” dedi ve ekledi:
“Türkiye dışında öbür ülkeler de müdahil olmak için başvurdu. Sonrasında davanın taraflarının [Güney Afrika ve İsrail] yazılı görüşleri alınacak. Burada tarafların itirazı olursa, mahkeme müdahil olmak isteyenleri ve tarafları dinleyecektir. UAD süreçleri kısa vakitte sonuçlanan süreçler değil.”
Yeditepe Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nden Profesör Doktor Mehmet Rıfat Tınç da “Bu davadan yalnızca müdahil ve tarafları değil, tüm memleketler arası toplumu ilgilendirecek bir yorum çıkacak” dedi.
Tınç, “UAD’nin soykırımlar ve katliamlarla ilgili üç dört kararı var, münasebetiyle bu dava, içtihatı anlayabilmemiz için çok kıymetli olacak. [Verilecek karar] herkesi etkileyecek, yalnızca Güney Afrika, İsrail ya da Türkiye’yi değil” diye devam etti.
Tınç, “Türkiye’nin dahil olması ayrıyeten bir ehemmiyet taşıyor. Zira bu hukuksal sorunun ilgilisi, müsebbibi. Hasebiyle Türkiye’nin tezine çok daha hassasiyetle, yakından kulak kabartılacağını düşünüyorum” dedi ve şöyle devam etti:
“Soykırım kabahatinin milletlerarası hukukta tanımlanması konusu Türkiye için son derece değerli bir sorun. Bu yüzden Türkiye’nin tezi burada çok yüksek kalitede ve yüksek çözünürlükte olmalı. Her ne kadar siyasi bir hareket üzere gözükse de müdahil olma kararı çok tüzel, derin ve geleceği belirleyecek bir atılım.”
“Mahkeme ‘soykırım yok’ derse karar Türkiye için bağlayıcı olacak”
Eski Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM) Yargıcı İstek Türmen, Türkiye’nin UAD Statüsü’nün 63. hususu üzerinden davaya müdahil olma talebini kıymetlendirdi.
Türmen, “63. Unsur kapsamında müracaat yapıyorsanız davada kontratın yorumu kelam bahsidir ve bu sizi etkilemektedir. Bu Türkiye için geçerli. Zira açılan dava, soykırım mukavelesiyle ilgili. Türkiye de bu kontrata taraf devletlerden biri. Bu unsurdan taraf olan devlet, yalnızca mukaveleyle ilgili görüş bildirebilir. Davanın temeliyle ilgili görüş bildiremez” dedi ve kelamlarına şöyle devam etti:
“Divan ‘burada soykırım yoktur, öbür şeyler vardır’ diyebilir. Soykırımı ispat etmek için yalnızca adam öldürme kastı yetmez, makul bir etnik kümesi maksat almak üzere bir ek kasıt aranır. Bu ek kastı ispat çok güçtür. ‘Soykırım yoktur’ denirse bu karar Türkiye bakımından da bağlayıcı olacaktır.”
Türmen Türkiye’nin davaya taraf olması durumunda üstleneceği yükümlülüklere de dikkat çekti.
Eski AİHM yargıcı, “Başvuru talebi kabul edilirse Türkiye davaya taraf olacak. Davanın tarafı olarak temele ait görüş bildirmesi gerekecek. Bunların sağlam kanıtlara dayanması gerekecek. İsrail’in Gazze’deki Arapları ortadan kaldırmaya yönelik özel kasta sahip olduğunu gösteren somut datalar ortaya koyması gerekecek. Bunlar Türkiye’nin elinde var mı? Oradaki insanlara gidip, oradaki somut bilgileri toplayıp bunlarla ilgili bir tez yaratılabilmesi lazım” biçiminde konuştu.
Türmen, Türkiye’nin UAD’ye yönelik geçmiş tavrını da hatırlattı ve şunları söyledi:
“Türkiye her vakit UAD’den kaçmış bir ülke. İhtilaflarını götürmez. Siyasi bir mahkeme olarak görür. Ege’de kıta sahanlığı sıkıntısında vs. uyuşmazlıkların buraya taşınmasını istemedi. UAD’ye güvenmedi. Artık mahkemeye bu türlü güvensizlik duyan bir ülkenin buradaki davaya taraf olma talebi doğrusu enteresan.”
Şimdiye kadar hangi ülkeler davaya müdahil oldu?
Bugüne kadar Güney Afrika’nın İsrail’e karşı açtığı davaya katılan ya da katılacağını beyan eden ülkeler Türkiye, Filistin İdaresi, İspanya, İrlanda, Belçika, Mısır, Meksika, Kolombiya, Nikaragua, Libya, Maldivler, Şili ve Küba.
Bu ülkelerin talepleri, şimdi UAD tarafından onaylanmadı.
İsrail lehine davaya katılma niyeti beyan eden tek ülke ise Almanya.
Elif Gökşen, savaş kabahatleri ve soykırım üzere problemlerin memleketler arası hukuk alanında gündeme gelmesinin taraflar üzerinde baskı yarattığına dikkat çekiyor.
“Örneğin birbirinden başka hukuksal süreçler olmasına rağmen, Memleketler arası Ceza Mahkemesi’nde insanlığa karşı hataların tutuklama talebi kapsamında tartışılması bile kıymetli bir farklılık ve ilerleme. Türel organlarda bir bahsin tartışılması, taraflar üzerinde memleketler arası toplum nezdindeki baskıyı artırıyor.”
Mehmet Rıfat Tınç da müdahil sayısının artmasıyla varılacak kararın meşruiyetinin de artacağını vurguladı.
Tınç, “UAD bir karar verdiğinde [Türkiye ve öbür müdahillerin] tezlerinin de dikkate alınıp o kararın ortaya çıkması, milletlerarası hukukun oluşumunda değerli. Bunlar duyulmadan oluşumu gereğince yasal olmayacaktır” dedi.
UAD daha evvel Ukrayna’nın Rusya’ya karşı açtığı soykırım davasında da 32 müdahillik beyanını kabul etti.
Aynı formda Gambiya ve Myanmar ortasındaki davada da yedi ülkenin talebini onayladı.
“Soykırım” davasında son durum ne?
Güney Afrika, 29 Aralık 2023’te İsrail’e Memleketler arası Adalet Divanı’nda dava açtı. İsrail’i Soykırım Mukavelesi’ni (Soykırım Hatasının Önlenmesi ve Cezalandırılması Sözleşmesi) ihlal etmekle suçladı.
Uluslararası Adalet Divanı, Güney Afrika’nın talebi üzerine Ocak’tan bu yana verdiği üç başka orta kararda, İsrail’in Gazze Şeridi’ndeki taarruzlara derhal son vermesi gerektiğine hükmetti.
İsrail hükümeti ise, UAD’nin aldığı orta kararlara uymayacağını açıkladı.
UAD’de, Güney Afrika’nın davada görüş sunması için son tarihi 28 Ekim 2024. İsrail’in karşı görüş sunması için ise 28 Temmuz 2025 olarak belirledi. Davanın uzun yıllar sürmesi bekleniyor.
Türkiye, Aralık 2023’te açılan davaya müdahil olma niyetini birinci olarak 1 Mayıs’ta resmen duyurdu.
Uluslararası Adalet Divanı nedir?
Merkezi Hollanda’nın Lahey kentinde olan Memleketler arası Adalet Divanı, BM’nin esas yargı organı.
Uluslararası Adalet Divanı, BM Genel Kurulu ve BM Güvenlik Kurulu tarafından seçilen 15 yargıçtan oluşuyor.
Mahkeme, BM üyesi ülkeler ortasındaki problemlerde yasal olarak bağlayıcı kararlar alabiliyor.
Ancak mahkemenin bu kararların uygulanmasını sağlamaya yönelik düzenekleri hudutlu.