Urartu’da kraliyet eksenli üretilen maddi kültürün en öne çıkan ögelerinden biri bronz aksamlı ahşap mobilyalardı. Mobilyalar, kraliyete bağlı güç sahiplerinin kullandığı modelleri yansıtıyordu.
Urartu Krallığı, hakimiyet devri prestijiyle Eski Yakın Doğu’nun tahminen de en büyük bronz nesne üreticisiydi. Elimizdeki buluntulardan yaklaşık MÖ 840’tan itibaren Urartu Ülkesinde tabir yerindeyse adeta bir bronz nesne patlaması yaşandığı söylenebilir. Halbuki Urartu Krallığı öncesinde tıpkı coğrafyada birçok iş kolunda olduğu üzere bu derece güçlü bir madencilik ve metal eşya geleneğine rastlamıyoruz. Erken Demir Çağ olarak isimlendirilen bu devirde Urartu coğrafyası birden fazla Hurri kökenli olduğu anlaşılan çok sayıda lokal güçten oluşuyordu. Bu periyoda ait bilhassa mezarlardan gelen çok az bronz nesnenin varlığı biliniyor. Bu coğrafya tam olarak Üst Fırat havzası dahil Toros-Zagros çizgisinin kuzeyinden Yukarı-Orta Aras Havzası buradan Güney Kafkas Dağlarına varan geniş bir alandı. Değişik bir formda tıpkı coğrafya, Hurri uzunlukları ve Urartular’dan çok sonra Orta Çağ’da Ermeni Naxarar’ları, sonrasında ise Kürt Mir’leri üzere farklı lokal otoritelere bağlı kabileler yahut uzunlukların uzun müddet karar sürdüğü bir alan oldu. Anlaşılan yeryüzü biçimleri ile yalıtılmış izole bölgeler tarihin farklı evrelerinde bu alanda çok sayıda lokal otoriteyi doğurdu.
Bu noktada güçlü Urartu Hükümdarlarının sosyopolitik açıdan kesimli dağlık ülkeyi bir merkez altında birleştirdiğini görüyoruz. Ardından farklı ülkelere düzenlenen askeri seferlerle elde edilen yağma, vergi ve zorla yerinden göç ettirilen beşerler ekonomik açıdan Urartu Krallığı’na güç ve hükümdarı refahı getirdi. Anlaşılan bu hükümdarı güç madencilik ve metal eşya üretiminde ‘Urartu bronz devrimine’ vesile oldu. Seri halde üretilmeye başlanan Urartu bronz nesnelerinin temel özelliği, çerçevesi belirli bir hükümdarı form ve üslupta yapılmalarıydı. Bronzdan takılar, silahlar, at koşum ekipleri, heykeller, mobilya ve otomobil aksamları, adak eşyaları, kaplar, heykeller, urneler, yazıtlı etiketler, mühürler, dekoratif aplikler, kapı aksamları üzere çok farklı fonksiyona sahip nesneler üretildi. Görüldüğü üzere Urartu seçkinleri kendilerine adeta bronzdan bir objeler dünyası kurdu. Bu dünyada bronz aksamlı mobilyalar önemli bir yüzdeliğe sahipti. Aslında bir bütün olarak Urartu mobilyaları ile ilgili en büyük envanter listesine Urartu’nun baştanrısı Haldi’nin kutsal kent Ardini/Muşaşir’de bulunan tapınağının Asur tarafından MÖ 714’te yağmalandığına dair kayıtlarında rastlıyoruz.
Bu uzun listede fildişinden yapılma altın ve gümüş kaplama, dekoratif yataklar, masalar, sehpalar, sandıklar, tripotlar, yeniden gümüş tekneler, mangallar, kandiller, sepet yahut kovalar sayılır. Bu mobilya çeşitleri İlah Haldi ve eşi Tanrıça Arubaini’ye sunulan adaklar olduğu üzere bir kısmı da tapınakta kullanılan eşyalar olmalıdır. Başta bronz olmak üzere az da olsa farklı metallerin de Urartu mobilyalarında kullanıldığını Muşaşir yağması anlatımında olduğu üzere yazıtlardan öğreniyoruz. Urartu mobilyacılığının oluşumunda aslında bronz üreticiliği ile ahşap marangozluğunun kolektif çalıştığını görüyoruz. Yazıtlarda marangozlar (NA.GIŠ.NAGAR yahut Urartuca tahminen Garurda) başka bir sınıf olarak hayli önemseniyordu. Urartu Hükümdarı Argişti oğlu Rusa bir bulla yazıtında tahta (GISGU.
ZA) çıktığında kurduğu kaleleri ortasında marangoz ve kereste sevkiyatı yaptığını belirtir. Bu merkezler Van’daki Toprakkale (Rusahinili Qilbanikai) ve İran’daki Bastam (Rusai URU.TUR) kaleleridir. Yeni kurulan yerlerin mobilyaları marangoz ve bronz/maden ustası tarafından şekillendiriliyordu. Yazıtlardaki anlatımlara karşın hafriyatlarda bir bütün formunda ele geçen çok az Urartu mobilya eşyasını biliyoruz. Mobilyaların birçoklarında ahşap kısımlarının çürüyüp yok olmasından dolayı yalnızca bronz aksamları günümüze ulaşabildi.
Yine de mobilyaların kıymetli bir kısmının bütün formlarını ve fonksiyonlarını kemer, madalyon, adak levhası üzere eserler üzerindeki Urartu görselleri sayesinde biliyoruz. Hafriyat buluntuları ve eserler üzerindeki tasvirli sahneler daha çok taht yahut yüksek oturaklar, yemek yahut ikramların konulduğu masalar ile sehpa cinslerinin varlığını kanıtlıyor.
KRALLIK TAHTINA OTURDU… ‘…NAHADİ MAN-TUHİNA GIŠ.GU.ZA…’
Urartu yazıtlarında kral bilhassa kraliyet tahtına çıktığını vurgular. Bastam’da bulunmuş bir Urartu bullası üzerindeki yazıtta son Urartu Hükümdarlarından Argişti oğlu Rusa’nın tahtı günümüzde Van kentinin çabucak kuzeyindeki Toprakkale’de (Urartuca Rusahinili Qilbanikai) kurduğunu belirtir. Bu kaydı doğrularcasına 19’uncu yüzyılın ikinci yarısında Toprakkale’den çıktığı belirtilen yüksek işçiliğe sahip birtakım bronz heykelciklerden oluşan taht modülleri eski eser piyasasında belirir. Birer mobilya modülü olduğu anlaşılan birden fazla dini karakterdeki insan ve karışık yaratıklardan oluşan figürinlerin taşıdığı Toprakkale Urartu tahtının rekonstrüksiyonları yapılmıştır.
Tüm bu modüllere rağmen Toprakkale tahtının asıl dizaynını tam olarak bilmiyoruz. Ayrıyeten bu tahtın bir ilah yahut tanrıça için mi yapıldığı, yoksa yazıtlarda sıkça bahsi geçen hükümdarı bir taht mı olduğu sorusu da karşılıksızdır. Aslında Urartu görsellerinde aslan yahut boğa gibi hayvanların üzerine kurulu tahtlarda oturan ilahların tasvir edildiğini biliyoruz. Yeniden birtakım örneklerde süslü tahtlarda oturan bayanların tanrıça ya da soylu bayan olup olmadıkları net değildir.
Bu tasvirlerine karşın arkeolojik olarak Urartu tapınaklarında taht modüllerine yahut taht izlerine rastlanmadı. Bunun en somut örneği, Ayanis Kalesi ilah Haldi susi tapınağı oldu. Hafriyatını yaptığı tapınakta üzeri şık süslemelerle kaplı, yüzeyi parlak bir su mermeri platformu açığa çıkaran Prof. Çilingiroğlu gerek tapınak içinde gerekse su mermeri platformunun üzerinde rastgele bir taht izine rastlamadığını belirtti.
Urartu tasvirli yapıtlarında resmedilen çok sayıda taht yahut yüksek oturak modelini biliyoruz. Elbette bu tasvirlerdekilerin hiçbiri Toprakkale bronz figürinli tahtı üzere varlıklı dekoratif ögelere sahip değil. Tekrar de birden fazla tahtın aslan pençesi halinde biten ayaklara sahip oldukları ve irtibat noktalarında dekoratif aksamlarla kaplı olduklarını söyleyebiliriz.
TAHTLARDA OTURAN KADINLAR
Özellikle savaş ve av sahneli geniş enli erkek kemerlerine nazaran bayanlara ilişkin olduğu düşünülen daha dar enli kemerler üzerindeki sahnelerde yüksek arkalıklı oturaklarda oturan soylu bayanlar resmedilmiştir.
Genellikle önlerinde bir ziyafet masası ve kendilerine hizmet eden bayanlarla betimlendikleri görülür. Oturdukları yüksek tahtların bilhassa ayak ve irtibat noktalarındaki metal aksamların yanında tahtın altına serilen örtüler de belirtilmiştir. Tahminen de etrafı püsküllü minderlerdi. Tahtlarda oturan figürler Urartu monarşisine ilişkin yada öteki yönetici ve soylu sınıflara mensup bayanlar olmalıdır. Bayanların olduğu bir şenliği yahut düğünü öyküleyici stilde işleyen (dans eden, armağanlar taşıyan, halı dokuyan, yün eğiren kadınlar) bu ziyafet sahneli dar kemerlerden yalnızca Elbak/Soredér (resmi Yanal) kemerinin geldiği yeri biliyoruz. Bu da kelam konusu kemer tipinin Urartu periyodunda yaygın olduğunu ve tahtta oturan bayanların mahallî aşiret yahut toplulukların bayanları olabileceğini akla getirir. Birebir bölgede günümüzde de Kürt bayanlar tarafından altın, gümüş üzere gösterişli kemer takma geleneğinin devam ettiğini görüyoruz.
ZİYAFET MASALARI ÖLÜLERİN Mİ DİRİLERİN Mİ?
Urartu yapıtları üzerindeki görsellerde göze çarpan bir öteki mobilya kümesi masa ve sehpalardır. Farklı modellerde tasarlandığı anlaşılan bu masalar birçok bronz eser üzerindeki sahnede resmedilmiştir. Masa ayakları çoklukla aslan yahut boğa ayağı biçiminde yapılıyordu. Urartu tasvirlerinde ekseriyetle cepheden verildiği için masalar 2 ayaklı görülür. Buna rağmen masalar çapraz yahut düz istikamette 3 yahut 4 ayaktan oluşuyordu. Kimilerinde süslü masa örtüleri kullanılıyordu.
Bu masaların üzeri daima yiyecek ve içeceklerle betimlendiği için ‘Ziyafet’ sahnesi olarak belirtilmiştir. Bu pekala dar kemerlerde hikayelendirildiği üzere bir şenliğe, düğüne ya da dini bir şenliğe ilişkin ziyafet olabilir. Lakin Eski Ön Asya’da görülen meyyit için yemek verme geleneğinin Urartu’da olması çok muhtemeldir. Urartu’dan çok evvelce dağlık coğrafyada mezara meyyit için yiyecek-içecek koyma geleneği çok güçlü bir halde uygulanmıştı. Bu gelenek Urartu mezarlarında da devam ederek bilhassa üst sınıflara ilişkin mezarlarda yemek masaları da mezara konulmuştu. Buluntulara nazaran Urartu üst sınıflarının kullandığı masaların ana unsurunu ahşap, kaplama ve temas kısımlarını ise dekoratif bronz aksamlar oluşturuyordu.
Bugüne kadar sürdürülen Urartu kazılarında çok açık bir biçimde ahşap masa kalıntılarına Erzincan/Altıntepe ve Adilcevaz/Durakpur kaya mezarlarında rastlandı. Altıntepe’de açığa çıkarılan soylu mezarında çürüyen ahşap kısımlarına karşın masaya ilişkin bronz aksamlar günümüze ulaşabildi. Durakpur kaya mezarında ise kıymetli bir kısmı korunabilmiş üç ayaklı ahşap bir masa ele geçti. Buna nazaran yapılan rekonstrüksiyonunda masanın orta kısmında tüm ayakları tutan bir sabitleyicinin olduğu düşünülüyor. Zira ahşap çubuklar üzerinde karşılıklı açılan düzgün yuvalar görebiliyoruz. Masa ayaklarının uç kısımları, buzağı toynakları biçiminde işlenmişti. Böylelikle Urartu’da bronz aksamlı ayakların yanında şahsen hayvan ayağı biçiminde yapılan ahşap ayakların da olduğuna şahit oluyoruz. Muhtemelen halk ortasında ahşap uygulama daha yaygındı. Lakin ne yazık ki günümüze çok az ahşap eser ulaşabildi.
Durakpur kaya mezarlarında bulunan bir öteki masaya ilişkin ahşap ayaklar ise Urartu ahşap işçiliğinin ileri düzeyini gösterir. Rekonstrüksiyonu yapılan bu masa da tümüyle ahşaptan olup ayakları üzerindeki süslemeler, irtibat yuvaları, süs ögeleri dikkat caziptir.
URARTU KALELERİNİ-MEZARLARINI AYDINLATAN KANDİLLER/ŞAMDANLAR
“Ölüsünü takılarıyla oda mezara yerleştiren Urartulu onun kap kacağını, yemek masasını eksik etmez ve mezarı kapatmadan evvel karanlık odayı bir kandil yahut şamdanla aydınlatır.” Tahminen bu türlü tanım edilebilir bir Urartu mezarı. Natürel ki bu nesneleri bir bütün olarak her mezarda bulamıyoruz. Mezar buluntularının nicel ve nitel olarak fakirliği yahut zenginliğini Urartu toplumsal sınıflarına nazaran pahalandırmak gerekir. Tekrar de her mezarda hiç olmazsa pişmiş topraktan bir kandil bırakılırdı. Urartular karanlık tapınak ve saraylarını da kandil ve şamdanlarla aydınlattı. Hakikaten elimizde keşfedildikleri merkezleri bildiğimiz birkaç Urartu şamdanı mevcuttur. Bu şamdanlardan Aznavurtepe ve Toprakkale de bulunan bronz şamdan örnekleri üzerindeki çivi yazılı kısa metinler, yapılış gayelerini bize bildirir. Buna nazaran 178 cm. yüksekliği ile Aznavurtepe bronz şamdanı Urartu Hükümdarı Minua tarafından Baştanrı Haldi’ye adanmıştı. Ayakları üzerinde kükreyen aslan heykelcikleri olan bu kült nesnesi Aznavurtepe Haldi tapınağında yapılan kaçak hafriyatlar sonucunda ele geçti. İkinci şamdan üzerindeki yazıtta yalnızca Urartu Hükümdarı II. ya da III.? ‘Rusa’ya ilişkin tanaşi’ (eşya/obje) tabiri geçer. Buradan 113 cm yüksekliğindeki şamdanın hükümdarı hizmet için üretildiği sonucuna ulaşırız. Bu şamdanın da ayakları üzerinde aslan yer alır. Üzerinde kükreyen aslan heykelcikleri olan bir başka şamdan örneği, Erzincan/Altıntepe mezarlarında ele geçti. Lakin burada heykelcikler bronz yerine fildişinden yapılmıştı.
Urartu’da kraliyet eksenli, standart kalıplarla üretilen maddi kültürün en öne çıkan ögelerinden biri bronz aksamlı ahşap mobilyalardı. Mobilyalar kraliyete bağlı güç sahiplerinin kullandığı modelleri yansıtıyordu. Hükümdarın ailesi ile yazıtlara da yansıyan yüzlerce yönetici akrabası, valiler, ordu-kale kumandanları ile din vazifelileri ikonografik ve stilistik olarak iktidar-din referanslı olarak tasarlanan mobilyaları tercih ettiler. Nihayetinde kendi mezarlarına taşıdıkları bu gösterişli mobilyalar elbette gücün göstergesiydi. Ancak bunun yanında Urartu konforunu, mitolojisini, estetiğini ve imgeler dünyasını da yansıtıyordu. Bu dünyayı günümüze ulaşan bronz mobilya aksamlarında görüyoruz. Birebir sanat ve imgelerin Urartu ahşap mobilyalarına da uygulandığını varsayabiliriz. Münasebetiyle, bu mobilyaların günümüze çok azı ulaşsa da bronza oranla kolay işlenen ahşabın, yalnızca Urartu’nun üst sınıfları tarafından değil, tüm halk katmanları tarafından yaygın olarak kullanılmış olduğunu söyleyebiliriz.
Yazıdaki görseller: E.Botta 1847-49; T.Özgüç 1969; C.Işık 1986; R.Merhav 1991; U.Seidl 2004 üzere kaynakların yanında ilgili müze ve başka web sitelerinden alınmıştır.
*Heidelberg Üniversitesi Almanya